COVID-19 ile Gelen Hijyenik Dijital Para

Dünyanın neredeyse tamamına, deyim yerimdeyse, ‘‘panik odası’’ deneyimi yaşatan, insana bir distopya film setindeymiş hissi veren bir sağlık krizinin tam ortasındayız. Bu şartlar altında, tabii ki en büyük önceliğimiz sağlık. Küresel anlamda bunu takip eden diğer bir önemli ajanda maddesi ise ekonomi.

Bu sürecin köklü dönüşümleri de beraberinde getireceği çok açık. Geleneksel çalışma yöntemleri yerine dijital araçlar vasıtasıyla işlerin yürütülmesi, öğrencilerin okula gitmek yerine çevrim içi eğitim almaya başlamaları dönüşümün habercilerinden bazıları.

Peki ‘‘dijital para’’ neden bu dönüşümün koyu renkle ve büyük harflerle yazılan başlıklarından biri? COVID-19’un ansızın hayatlarımıza girip, gündelik alışkanlıklarımızı sil baştan düzenlemek durumunda kaldığımız bugünlerde, hepimizin ilk gündem maddesi hiç şüphesiz ‘‘el hijyeni’’. Dolayısıyla yıllardır çeşitli platformlarda yayımlanan, en antihijyenik nesneler listeleri tekrar karşımıza çıkar oldu. Bunların başında da, malum, fiziki para (banknot ya da madeni şekildeki nakit para) geliyor.

23 Mart 2020 tarihinde gerçekleştirilen ABD Kongresi’ne ilişkin haberlerde, korona virüsü yardım paketi kanun tasarısı görüşmelerindeki öneriler arasında ileriye dönük bir maddeye yer verildi: dijital dolar ihracı ve dijital dolar cüzdanları oluşturulması. Bundan önce çeşitli ülkelerin merkez bankaları tarafından yapılan dijital para ihracı çalışmalarından sonra, bu öneri, ABD’nin bu konuda bir altyapı kurma konusunda oldukça ciddi oluğunun sinyalini veriyor.

Tasarı görüşmelerine konu olan dijital ABD doları konsepti, ABD vatandaşlarına teşvik/yardım ödemelerinin yapılacağı vasıta olarak gündeme getirildi. Tasarı kapsamında dijital dolar; ‘‘dijital defter kayıtlarından oluşan ve FED’e bağlı herhangi bir banka (Federal Reserve Bank) nezdinde yükümlülük/borç olarak kaydedilen dolar cinsinden bakiye’’ veya ‘‘herhangi bir yetkili finans kuruluşu tarafından itfa edilebilir (paraya çevrilebilir) bir elektronik değer birimi’’ olarak tanımlandı. Dijital dolar cüzdanı ise; ‘‘FED’e bağlı bir banka tarafından kişiler adına yönetilen/tutulan, bir elektronik cihaz veya servis nezdindeki varlıkları temsil eden, dijital dolar tutmak için kullanılan ve herhangi bir dijital veya fiziki kimliğe bağlı olabilen dijital cüzdan veya hesap’’ olarak tanımlandı. Dolayısıyla, yakın gelecekte hayata geçirilirse, bu hesaplar dijital veya fiziksel kimlik sahibi şahıslar adına tutulacak ve nakde çevrilebilir nitelikte olacak.

Bu çerçevede, tasarıda, üye bankalara ekonomik yardımdan faydalanacak tüm müşterilerin kullanabileceği nitelikte bir dijital cüzdan (pass-through digital wallet) oluşturma yükümlülüğü getirilmişti. Ayrıca finansal kapsayıcılık açısından ABD Posta İdaresi’nin (U.S Postal Service), banka hesabı olmayan veya uygun bir kimliği bulunmayan kişiler için dijital dolar cüzdan hesabı tanımlanabilecek kimlik oluşturulmasına destek sağlamayı ve müşterilerin bu fonlara ulaşabilmesi için ATM’ler kurmayı hedefleyeceği gündeme geldi. Yani, aslında bir taşla iki kuş vurulması planlandı diyebiliriz.

Tasarı görüşmelerinde gündeme gelen ve şimdilik rafa kaldırılan merkez bankası dijital para ihracı yoluyla ihtiyaç sahiplerine maddi yardımda bulunma önerisi yenilikçi bir fikir olmakla beraber, söz konusu altyapının kurulması ve özel sektördeki paydaşlarla koordine olunmasının zaman alacağı, dolayısıyla kriz sürecindeki acil ihtiyaçların giderilmesi için kullanılabileceği yönünde tereddütler vardı. Zira, bahse konu işlemlerin 1 Ocak 2021’e kadar tamamlanması öngörüldü ve bu tarih salgının açtığı kan kaybını durdurabilmek için çok uzaktı. Ancak, öneri bu amaçla henüz hayata geçemese dahi, ABD’de merkez bankası dijital parası kullanımının yakın gelecekteki altyapısını oluşturacağı yönünde kuvvetli bir sinyal. Öneri kabul edilseydi ise, salgının doğurduğu ihtiyaçların giderilebilmesinin yanında (veya belki de ondan ziyade), merkez bankası dijital para ihracının test edilmesi, ödemeler dünyasında dijital altyapıların ve imkanların geliştirilmesine yönelik pilot uygulama niteliği taşıması açısından önemli bir adım olacaktı.   

Yukarıda da belirttiğim gibi, bu gelişme öncesinde de bazı ülkelerin yaptığı çalışmalar çerçevesinde merkez bankası dijital parası muhtelif yönleriyle ve detaylı olarak incelendi. Avrupa Merkez Bankası (European Central Bank, ‘‘ECB’’), Ocak 2020’de yayımladığı raporda (Working Paper Series – Tiered CBDC and the financial system) merkez bankası dijital parasına bakış açısını göstermişti. Buna göre, COVID-19 krizi nedeniyle Dünya Sağlık Örgütü’nün temassız ödeme yöntemlerini teşvik etmesinden de önce ECB fiziki paranın veriminin sınırlı olduğu ve eski teknolojiye dayandığı görüşündeydi. Bununla beraber, kara para aklamanın engellenmesine ilişkin hassasiyetin anonimlik/gizlilik ilkesini arka plana alacağı sonucuna ulaşılıyor.  Her ne kadar Avrupa ile Amerika finansal ve politik sistemleri arasında önemli farklılıklar olsa da bu çalışma merkez bankası dijital parasının işleyişini ve kripto paralarla karşılaştırmalı analizini gösteren en kapsamlı çalışmalardan biri olarak görülüyor. 

Paralel şekilde Bank of England tarafından 12 Mart 2020’de yayımlanan raporda (Discussion Paper: Central Bank Digital Currency Opportunities, Challenges and Design), merkez bankası dijital parasının potansiyel fırsatları, zorlukları ve dizaynı ile İngiltere’nin yaklaşımına ilişkin açıklamalar yer alıyor. Bahse konu rapor kapsamında, dijital para, daha geniş kitleler (hane halkı ve iş dünyası) tarafından ödeme yapmak ve biriktirmek için kullanılan merkez bankası parasının elektronik formu olarak ifade ediliyor ve kripto paralardan farklı özellikler taşıyabileceğinin altı çiziliyor.

Dolayısıyla, Türkiye dahil çeşitli ülkelerin merkez bankaları dijital/sayısal para ihracı hususunda halihazırda yaptığı çalışmalar veyahut atmış olduğu adımlarla beraber, hijyen hassasiyeti sebebiyle nakit kullanımının azalmakta olması ve ABD’deki gelişmelerle, kamuoyunun geneli bakımından merkez bankası dijital parasının güvenli, sağlam ve uygun alternatif ödeme aracı olarak hızla yaygınlaşma ihtimali bulunuyor. Ancak, merkez bankası dijital paralarının ihracı bakımından farklı seçenekler mevcut ve bunların yapılandırılması için birçok ülkenin zamana ihtiyacı olacaktır. Örneğin; merkez bankası dijital parası toptan ya da genel amaçlı olabilmektedir. Toptan olanlar önceden tanımlanmış bir gurubun (örneğin; salgın hastalık nedeniyle ekonomik güçlük çeken, belirli özellikleri taşıyan bir grup kişi) sınırlı erişimine açıkken, genel amaçlı olanlara ise yaygın olarak erişilebilmektedir. Anonimlik derecesi, hamilinin bilinirliği açısından da farklı uygulamalar ortaya çıkabilmekte. Operasyonel olarak kullanılabilirlik bakımından belirli zaman diliminde kullanıma olanak tanınabildiği gibi, 7 gün 24 saat kullanım da mümkün olabilmekte. Diğer taraftan, faiz yükü taşıma özelliği bulunup bulunmaması da farklı bir nitelik olarak değerlendirilmekte. Tercih edilecek yapıya bağlı olarak da hukuki yapısının kurgulanması farklılık taşıyacaktır.

Hatta konunun en çetrefilli taraflarından biri hukuki boyut olabilir. Ülkelerin merkez bankaları tarafından ihraç edilecek genel amaçlı dijital paranın, ilgili ülkelerde nakit paraya alternatif olarak görülmesi halinde; ilgili ülke mevzuatı uyarınca merkez bankasının dijital para ihraç yetkisinin olup olmadığı, borçların merkez bankası dijital parayla ifasına bağlanan hukuki sonuçlar, uluslararası düzeyde düzenlemelere konu olan kara para aklamanın ve terörizmin finansmanının önlenmesi ile ilgili düzenlemelere uyum gerekliliği, denetim ve vergi rejimi bakımından diğer kamu düzenlemelerine uyum gibi konuların tasarım aşamasında dikkatle gözetilmesi gerekecektir.

Diğer yandan, COVID-19 salgını, fiziki para yerine merkez bankası dijital para kullanımının önemini ve aciliyetini açıkça ortaya koydu. Dolayısıyla ülkelerin, vakit kaybetmeden (yani, yeni küresel veya ülkesel krizlerle yüzleşmeden önce) gerekli çalışmaları yaparak bu ihtiyacı karşılayacak adımları atmaları elzem görünüyor.

Hazır konusu açılmışken, şimdi gidip bir kez daha ellerimizi yıkayalım. En az 20 saniye.